Định vị lại ngành lúa gạo Việt Nam

Trong suốt 3 thập kỷ tham gia thị trường xuất khẩu gạo, Việt Nam luôn đứng trong Top đầu thế giới về sản lượng xuất khẩu. Song, con đường phát triển ngành hàng lúa gạo vẫn gập ghềnh, chưa bền vững. Đây là trăn trở chung của Chính phủ, lãnh đạo ngành nông nghiệp, nông dân trồng lúa… Đề án “Phát triển bền vững 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL đến năm 2030” vừa được Chính phủ phê duyệt (Quyết định 1490/QĐ-TTg). Bộ trưởng Bộ NN&PTNT Lê Minh Hoan đã chia sẻ về mục tiêu của Đề án. 

Ông Lê Minh Hoan cho biết: "Tôi xin được trích câu nói của bà Giám đốc Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam, đó là: “Chúng ta thường cân nhắc quá nhiều cái giá phải trả khi thay đổi mà ít khi cân nhắc cái giá phải trả nếu không thay đổi. Và chúng ta nhớ rằng khi thay đổi sẽ gặp nhiều khó khăn, nhưng nếu không thay đổi càng khó khăn hơn”. Tôi nhắc lại câu nói này là vì Đề án “Phát triển bền vững 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL đến năm 2030” cũng được xem là một sự thay đổi lớn đối với ngành lúa gạo Việt Nam nói chung và vùng Châu thổ Cửu Long nói riêng".

* Thưa Bộ trưởng, mục tiêu cốt lõi của Đề án “Phát triển bền vững một triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL” hướng đến là gì?

- Thông thường khi đứng trước sự thay đổi, con người có 3 sự lựa chọn: từ chối, chần chừ hoặc chủ động thích ứng.

Như vậy, câu hỏi đặt ra là nếu không có Đề án này thì ngành hàng lúa gạo ĐBSCL sẽ như thế nào? Tôi nghĩ rằng, người nông dân vẫn tiếp tục trồng lúa, doanh nghiệp vẫn tiếp tục kinh doanh lúa gạo, ngành hàng lúa gạo Việt Nam sẽ vẫn tiếp tục đứng trong tốp đầu thế giới. Bởi vì chúng ta đã có nền tảng về năng suất cao, sản lượng lớn, thị trường đã định vị Việt Nam là nơi cung cấp gạo cho thế giới nhiều năm qua. Nhưng đó là câu chuyện của hôm qua và hôm nay, còn câu chuyện tương lại khó đoán định, do có nhiều thách thức hơn.

Tôi muốn nói đến “3 biến” với ngành hàng lúa gạo ĐBSCL hiện nay là: Biến đổi khí hậu, Biến động thị trường và Biến chuyển xu thế tiêu dùng trên thế giới. Điều này sẽ tác động trực tiếp đến tính bền vững trong phát triển, nếu chúng ta không có chiến lược và hành động từ bây giờ. Bởi vì, biến đổi khí hậu chắc chắn sẽ làm chi phí sản xuất; biến động thị trường do các quốc gia nhập khẩu gạo đang xây dựng chiến lược tự chủ để đảm bảo an ninh lương thực quốc gia; biến chuyển xu thế tiêu dùng với các yêu cầu cao hơn về nguồn gốc sản phẩm, môi trường thiên nhiên và đa dạng sinh học… sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững ngành hàng lúa gạo.

Bên cạnh đó, ĐBSCL là vùng trọng điểm sản xuất lúa gạo của cả nước, tuy nhiên có một thực trạng là thu nhập của người nông dân trồng lúa vẫn thấp hơn các ngành hàng nông nghiệp khác như cây ăn trái, thuỷ sản. Việc nông dân đây đó bỏ lúa chuyển sang các loại cây trồng khác đã minh chứng cho điều đó. Vấn đề nữa là thu nhập thấp trong nông nghiệp nói chung, trong đó có hạt lúa, dẫn đến tình trạng nông dân “ly nông, ly hương” là một câu chuyện đắng lòng, nếu không có giải pháp đồng bộ sẽ hệ luỵ đến nông nghiệp, nông dân và nông thôn.

Vì vậy, mục tiêu tổng quát của Đề án này hướng tới mục tiêu tổ chức lại sản xuất, hình thành các tổ chức nông dân, ưu tiên phát triển HTX, hình thành hệ sinh thái ngành hàng có sự tham gia của Hiệp hội doanh nghiệp, các chuyên gia trong và ngoài nước hỗ trợ nâng cao năng lực cộng đồng.

1 triệu ha lúa chất lượng cao gắn với tăng trưởng xanh sẽ góp phần nâng cao thu nhập cho nông dân trồng lúa. Ảnh: CTV

* Chuyển tư duy sản xuất nông nghiệp để thích ứng với môi trường thay đổi cần sự chung sức của nhiều chủ thể liên quan. Thưa Bộ trưởng, trong giai đoạn hiện nay, việc chuyển đổi này làm thế nào để đạt mục tiêu “Win - Win”?

- Ngành lúa gạo vùng ĐBSCL vẫn còn nhiều điểm nghẽn; đó là chủ yếu theo tư duy sản xuất nông nghiệp, vẫn lấy năng suất, sản lượng là mục tiêu đánh giá tăng trưởng. Như vậy, Đề án  hướng tới chuyển từ mục tiêu sản lượng sang kết hợp giữa mục tiêu sản lượng và nâng cao chất lượng. Mục tiêu chất lượng yêu cầu phải đạt yêu cầu chuẩn hóa: chuẩn hoá về giống, chuẩn hoá về quy trình canh tác, chuẩn hoá công nghệ sau thu hoạch, chuẩn hóa mã vùng trồng, truy xuất nguồn gốc.

Ngành hàng lúa gạo vùng ĐBSCL vẫn theo tư duy tăng trưởng đơn giá trị, vẫn lấy giá cả hạt gạo làm mục tiêu. Như vậy, Đề án hướng tới mục tiêu tăng trưởng dựa trên tích hợp đa giá trị gắn với mô hình tăng trưởng xanh, nông nghiệp tuần hoàn. Trồng trọt trong nền kinh tế tuần hoàn được hiểu là khai thác tất cả những gì cây trồng mang lại chứ không chỉ duy nhất thu nhập từ một nông sản chính (hạt lúa, trái cây, cà phê…)

Ngành hàng lúa gạo vùng ĐBSCL vẫn còn mang nhiều tính tự phát, mang nặng kinh nghiệm truyền thống, trong khi xu hướng thế giới đã hướng tới nền nông nghiệp chuyên nghiệp. Như vậy, Đền án hướng tới mục tiêu chuyên nghiệp hóa ngành hàng lúa gạo, hình thành đội ngũ nông dân chuyên nghiệp, nâng cao tri thức cho nông dân, nâng cao năng lực quản trị những tổ chức nông dân, HTX nông nghiệp.

Ngành hàng lúa gạo vùng ĐBSCL vẫn là sinh kế của hàng triệu nông dân, thu nhập người nông dân chủ yếu vẫn phụ thuộc duy nhất vào hạt lúa. Như vậy, Đề án là hướng tới mục tiêu tạo ra khôn gian phát triển rộng hơn. Khi đó sẽ tạo thêm nhiều việc làm, tăng thêm thu nhập cho người trồng lúa bằng những ngành nghề khác trong khu vực kinh tế nông thôn. Khi đó, người trồng lúa thông qua các hình thức hợp tác, liên kết sẽ tham gia vào chuỗi giá trị ngành hàng lúa gạo ở những công đoạn phù hợp và bằng chính sách hỗ trợ từ Nhà nước, doanh nghiệp, các nhà tài trợ quốc tế, các tổ chức phi chính phủ.

Ngành hàng lúa gạo vùng ĐBSCL vẫn bị chia cắt bởi sự phân tần quản lý từ cấp độ Trung ương, thiếu sự phối hợp đồng bộ giữa các bộ, ngành trung ương về định hướng thị trường, về chính sách tín dụng, chính sách bảo hiểm… Như vậy, Đề án là hướng tới mục tiêu tiếp cận đồng bộ các cơ chế chính sách như tinh thần Nghị quyết 120/CP-NQ ngày 17-11-2017 về phát triển bền vững vùng ĐBSCL thích ứng với biến đổi khí hậu, Nghị quyết 79/NQ-CP ngày 18-6-2023 về ban hành Chương trình hành động phát triển kinh tế - xã hội vùng ĐBSCL.

Ngành hàng lúa gạo ĐBSCL vẫn đang bị chia cắt không gian sản xuất bởi địa giới hành chính. Như vậy, Đề án hướng tới mục tiêu liên kết ngành hàng lúa gạo trong vùng. Từ không gian liên kết cấp vùng, hình thành các “cụm liên kết ngành lúa gạo, xây dụng các trung tâm dịch vụ kỹ thuật nông nghiệp” cấp huyện, liên huyện, cấp vùng. Các trung tâm này có chức năng khuyến nông, hỗ trợ nông dân tiếp cận cơ giới hoá, hướng dẫn ứng dụng chuyển đổi số, quảng bá, kết nối thị trường, huấn luyện nông dân tiếp cận kiến thức kinh tế xanh, nông nghiệp tuần hoàn, kỹ năng nâng cao năng suất lao động,…

Ngành hàng lúa gạo vùng ĐBSCL chịu tổn thương bởi tác động của biến đổi khí hậu và bởi phương pháp canh tác truyền thống gây ra nhiều hệ luỵ về thoái hóa đất, môi trường thiên nhiên, đa dạng sinh học... Như vậy, Đề án hướng tới mục tiêu xây dựng hình ảnh một ngành hàng lúa gạo minh bạch, trách nhiệm, bền vững, là tiền đề xây dựng thương hiệu gạo ĐBSCL.

Lúa gạo được định vị lại sẽ nâng cao giá trị toàn chuỗi. Trong ảnh: chế biến gạo tại doanh nghiệp trên địa bàn TP Cần Thơ. Ảnh: KHÁNH TRUNG

* Thưa Bộ trưởng, vấn đề phát triển bền vững, hướng đến đa giá trị, đa mục tiêu… đã bàn rất nhiều ở các diễn đàn và cũng có nhiều quan ngại. Vậy làm sao để Đề án này không đi lặp lại “vết xe đổ” như một vài đề án khác?

- Một là, cần nhất quán xác định Đề án này hướng tới đa mục tiêu, nhưng cách thức vận hành, xác lập bước đi cụ thể, tiến độ cụ thể, có thể đo lường, đánh giá theo từng thời điểm, điều chỉnh linh hoạt theo thị trường trong ngắn hạn nhưng phải hướng tới mục tiêu trong dài hạn.

Hai là, cần nhất quán xác định mở rộng đối tượng tham gia vào xây dựng, triển khai, định kỳ đánh giá: Trung ương và địa phương, khu vực công và khu vực tư, doanh nghiệp và nông dân, hiệp hội ngành hàng và tổ chức nông dân, HTX, các chuyên gia, các nhà tài trợ quốc tế, các cơ quan truyền thông…

Ba là, cần nhất quán rằng Đề án không đơn thuần mang yếu tố kỹ thuật, mà tích hợp nhiều yếu tố kinh tế, xã hội, trong đó nông dân có năng lực hợp tác là trung tâm; doanh nghiệp có vai trò liên kết, kết nối dẫn dắt thị trường; Nhà nước vai trò khởi tạo và hỗ trợ bằng cơ chế chính sách; địa phương có vai trò tích hợp, lồng ghép nguồn lực.

* Cảm ơn Bộ trưởng!

Ngày 27-11-2023, Phó Thủ tướng Trần Lưu Quang ký Quyết định 1490/QĐ-TTg phê duyệt Đề án “Phát triển bền vững 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL đến năm 2030”. Đề án nhằm tổ chức lại sản xuất ngành lúa gạo, nâng cao chuỗi giá trị, đảm bảo phát triển bền vững trong bối cảnh biến đổi khí hậu mà còn góp phần cam kết của Chính phủ tại COP26, hướng tới mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.

Đề án triển khai tại 12 tỉnh, thành vùng ĐBSCL (trừ tỉnh Bến Tre). Nguồn vốn thực hiện từ ngân sách Trung ương, địa phương và vốn ODA, vốn huy động, tín dụng… Giai đoạn 1 diện tích khoảng 180.000ha (2024-2025) trên nền diện tích Dự án VnSAT. Giai đoạn 2 (2026-2030) mở rộng thêm 820.000ha ngoài vùng Dự án VnSAT.

Nguồn: GIA BẢO - Báo Cần Thơ